ÖDÜL VE CEZANIN EĞİTİMDE ÖNEMİ

Her insan bilmeyi arzular. Bu bilme arzusunun seyir defterine bakıldığında kadim medeniyetlerin geçmiş sayfalarında buluruz kendimizi hatta daha da ötelerde antropolojik kalıntılarda ya da bir arkeoloğun namütenahi fırçasının tozunda; informel2 eğitim. İnformel eğitim tarih öncesi çağlarda gözlemleyerek veya taklit yoluyla toplumun arzuladığı istendik davranışları kazanması için bireye verilmiş kültürel eğitimdir. Bu eğitim potasından geçen her birey içinde bulunmuş olduğu sistem tarafından kabul görülüp ödüllendirilirken sistem dışı kalan her fert bir seyist (at terbi eleyicisi) tarafından beklenen davranışı göstermek için cezalandırılmıştır. Buradaki amaç ise gerekçelendirmiş oldukları doğru inanca yönelik uygun insan yetiştirmektir. Çünkü insan ancak eğitimle insan olabilmektedir.

İnformel dönem de her ne kadar eğitim, ilkel olsa da tarihi çağın başlangıcı olan formel4 dönemin pusulası olmuş, aydınlanmış Avrupa’da davranış ve öğrenme ile ilgili birçok ekol ve yaklaşımların dogmasına zemin hazırlamıştır. Bu modern eğitim yöntemlerine bakıldığında, ilk başta hayvanlar üzerinde yapılan deneylerde; ödül5 ve cezanın6 istendik davranışların ortaya çıkmasında etkili olduğu gözlemlense de insan eğitiminde aynı yüzdelik oranda başarı getirdiği söylenemez ya da arzu edilen davranışta sonuç etkili ancak hiçbir zaman kalıcı olmayı başaramamış ve fiyaskoyla neticelenmiştir. Çünkü insan organizmanın ötesinde bir varlıktır. Her şahıs özeldir. Pekiştirmeye hazır bulunuşluğu farklıdır. Bir davranışın pekişmesi için şahsiyeti iyi tanıyıp karakterine uygun yöntemle ödüllendirilmeli, telafisi imkânsız davranışlar var ise o zaman ceza verme düşünülmelidir. Ödül ve cezanın amacı; istendik davranışı ortaya çıkarmak için ölçülü olunmalı kazanımı arttırmak için ‘’doyumlardan’’7 kaçınmalı veya cezayı ağırlaştırarak ters tepkiye sebebiyet verilmemelidir. Bu durumu Özdemir ve Yılmaz şöyle özetlemektedir; bazı pekiştireçlerin içsel motivasyonu artırdığı ifade edilse de, bu durum beklentinin karşılanmasına göre farklılık gösterebilir. Çoğu öğrenme kuramına göre

1. Rehber Öğretmeni, Halkalı kültür Kişisel Gelişim Kursu, erdldemir@hotmail.com
2. Şişman, Mehmet, Eğitim Bilimine Giriş, Pegem Yayınları Ankara 2006 Sayfa 48.
3. Cevizci, Ahmet, Eğitim Felsefesi, Say Yayınları İstanbul 2011, Sayfa 12.
4. Şişman, Mehmet, Eğitim Bilimine Giriş, Sayfa 48.
5. İstenen bir davranışın sıklığının arttırılmasında kullanılan pekiştirme.
6. İstenmeyen bir davranışın sıklığının azaltılmasında kullanılan pekiştirme.
7. Orantısız, aşırı ödüllendirme yada ödülü sıradanlaştırma.

Öğrenmede pekiştirmenin gerekli olduğu kuşkusuzdur. Ancak, aynı pekiştireç her öğrencide aynı etkiyi oluşturmayabilir, hatta istenenin tam tersi etki yapabilir. Pekiştirme seçeneklerinin çeşit ve miktar yönüyle sınırlı sayıda olması bazı öğrencilerin doğru pekiştirelememesi anlamına gelmektedir. Ayrıca bir öğretmenin tüm sınıftan aynı pekiştirme ile motive olmasını beklemesi çok doğru olmayacaktır. Ödül ve cezanın verilme şekli, verilme sıklığı ve miktarı, verilme süresi, verilme zamanı, verilen kişi ya da kişilerin uygunluk durumu, dengeli kullanım gibi vb. faktörlerin “doğru kullanım” ifadesi içinde yer aldığı söylenebilir. Ve yapılan araştırmalarda, uygun olmayan cezaların verilmesi davranış düzeltme amacından uzaklaşmakta ve öğrencilerin duyusal ve davranış gelişimlerini olumsuz yönde etkilemektedir8

Öte yandan bir davranışın pekişmesi için kullanılan ödül ve cezanın olumsuz etkilerinin olduğunu söyleyen araştırmacılar özellikle ödülün dışsal9 olduğu durumlarda çocuğun veya bireyin öğrenme ve davranış sergileme konusundaki içsel motivasyonunun azaldığını ve zamanla ortadan kalktığını belirtmektedirler. Ayrıca dışsal ödülün bir süre sonra ödül bağımlılığına sebep olduğu ifade edilmektedir. Diğer taraftan cezaya bakıldığındaysa özellikle fiziksel cezanın çocukta onarılması güç psikolojik travmalara sebep olduğu söylenmektedir.10

Ödül11 ve ceza12 yönteminin kültürel farklılığı olduğu gibi öğretmenden öğretmene, veliden veliye de değişiklik gösterebilir. Örneğin, ebeveynler ödül ve ceza sistemlerini saldırganlık ve kötü söz gibi problem davranışları azaltmaya, ders çalışma alışkanlıklarını ve olumlu sosyal becerilerin kazandırılması gibi istendik davranışları arttırmaya yönelik olarak kullanmaktadırlar.13 Ancak çok katı ya da esnek kurallara sahip olan ebeveynler genellikle bir uzmana danışmayıp ödül ve cezanın dozunun ayarını kaçırır, istenilen davranışı elde edemezler. Bu nedenle arzu edilen davranışın artması arzu edilmeyen davranışın sönmesi için ceza yöntemlerinin mümkün olduğunca tercih edilmemesi, bunun yerine ödül yöntemlerinin

8.Özdemir, Ali-Yılmaz, Ayşe, Intenational Balkan Üniv., Eğitimde Kullanılan Ödül Ceza Uygulamalarının, Öğretmen Görüşlerine Göre Öğrencilerin Duyuşsal Alanları Açısından Değerlendirilmesi, 2019, Sayfa 783.
9. Paraya bağlı davranışın sıklığını artıran her şey.
10. Karadaş, Cemal, İnönü Üniv., Anne-Babaların Kullandıkları Ödül-Ceza Yöntemlerinin Çocuklarının Akademik Başarıları Üzerindeki Etkisi: Akademik Erteleme Ve Ders Çalışma Süresinin Aracılık Rolü, Doktora Tezi,2020 Sayfa 16.
11. Gülümseme, dokunma, saçını okşama, yanağını sıkma, sözle onaylama, sorumluluk verme gibi her tür övgü ödül olarak değerlendirilebilir.
12. Ceza, istenenden yoksun bırakmayı tanımlayan her tür sınırlama ve yasaklamayı kapsar. Dolayısıyla ceza, öğrencilerin istenmeyen davranışından üzüntü ve pişmanlık duymasını sağlayan yaptırımların tamamıdır.
13. Karadaş, Cemal, İnönü Üniv., Sayfa 17.

kullanılması gerektiği ve ceza yöntemlerinin kullanılması durumunda ise insan sağlığına zarar verecek uygulamalardan kaçınılması gerektiği belirtilmektedir.14 İstendik davranışı veren kişi fiziksel cezadan kaçınmadığı takdirde çocukta istenilmeyen davranışı yok etmiş olamaz sadece ertelettirir, bastırır ve beklenmedik bir anda daha şiddetli bir yıkım olarak ortaya çıkar. Bu durumu Yılmaz şu şekilde ifade etmektedir; fiziksel ceza kesinlikle olmamalıdır. Fiziksel ceza şiddettir. Şiddet de çocukların psikolojik ve sosyal gelişimlerini üzerinde oldukça fazla olumsuz etkiye sahiptir. Şiddette eğilimli çocuk, okulda arkadaşlarına, evde kardeşlerine ve hatta ebeveynlerine karşı saldırgan bir tutum sergileyebilmektedir.

Ödül, istendik davranışları pekiştirmeye; ceza istenmeyen davranışları ortadan kaldırmaya yönelik olmalıdır. Ödül ve cezanın temel amacı, öğrenciye kendi davranışlarını yönetmek için gerekli olan duygusal ve düşünsel yeterliği kazandırmaktır. Ödül ve ceza, öğrencinin davranışlarına yön veren bir referans kaynağı olarak yapılandırılmalı ve tutarlı bir bütünlük içinde uygulanmalıdır. Ödül ve ceza; mutlaka bir amaca yönelik olmalı, sebepsiz ödül ve cezadan kaçınılmalıdır. Ayrıca öğrenci hangi davranışlarının neden ve nasıl ödüllendirileceği veya cezalandırılacağı konusunda yeterli ön bilgilere sahip olmalıdır. Bunun yanı sıra ödül ve cezanın amaçlı ve anlamlı olmasını da gerektirir.16 Bu nedenle bir eğitmen anlamsız ödüllerle çocukları amaçsız cezalandırmaması gerekir. Gereksiz cezalarla da istendik davranışları söndürmemesi gerekir.

14. Karadaş, Cemal, İnönü Üniv., Sayfa 22-23.
15. Yılamaz, Neslihan, Yeditepe Üniv.,Sınıf Öğretmenlerinin Sınıf İçi Disiplini Sağlamada Kullandıkları Ödül Ve Ceza Yöntemlerinin Değerlendirilmesi, İstanbul 2007 Sayfa 117.
16. Kayıkçı, Merve, Hasan Kalyoncu Üniversitesi, İlkokullarda Sınıf Öğretmenlerinin Sınıf İçinde Karşılaştıkları İstenmeyen Davranışlar Ve Bu Davranışlarla Baş Etme Yolları (Ödül Ceza Yöntemi) Yüksek Lisans Tezi İstanbul, 2013 Sayfa 54-55.

Erdal DEMİR

KAYNAKÇA

ŞİŞMAN, Mehmet, Eğitim Bilimine Giriş, Pegem Yayınları Ankara 2006.

CEVİZCİ, Ahmet, Eğitim Felsefesi, Say Yayınları, İstanbul 2011.

ÖZDEMİR, Ali-YILMAZ, Ayşe, Intenational Balkan Üniv., Eğitimde Kullanılan Ödül Ceza Uygulamalarının, Öğretmen Görüşlerine Göre Öğrencilerin Duyuşsal Alanları Açısından Değerlendirilmesi, 2019.

KARADAŞ, Cemal, İnönü Üniv., Anne-Babaların Kullandıkları Ödül-Ceza Yöntemlerinin Çocuklarının Akademik Başarıları Üzerindeki Etkisi: Akademik Erteleme Ve Ders Çalışma Süresinin Aracılık Rolü, Doktora Tezi,2020.

YILAMAZ, Neslihan, Yeditepe Üniv.,Sınıf Öğretmenlerinin Sınıf İçi Disiplini Sağlamada Kullandıkları Ödül Ve Ceza Yöntemlerinin Değerlendirilmesi, İstanbul 2007.